XXII Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego. Brzmi dobrze

Jacek Kluszewski, gruntownie wykształcony muzyk i miłośnik raczkującego na ziemiach polskich teatru – przy tym szeroko znany w swoim czasie przedsiębiorca – w 1789 roku nabył od małżeństwa Szasterów dwie kamienice z zamiarem przeznaczenia ich na stały miejski teatr. Kamienice położone były w narożu ulic Szczepańskiej i bezimiennej (później nazwanej Jagiellońską). Historia tych domów sięga nawet XIV wieku. Jedna z kamienic wcześniej była bowiem parafią gotyckiego kościoła św. Szczepana, który stał w południowo-zachodniej części dzisiejszego placu Szczepańskiego.

Stary Teatr - Konserwatorium Muzyczne w Krakowie, fot. K. Schubert, MIK 2019

Prace nad przebudową Kluszewski zlecił w 1798 roku ówczesnemu architektowi miejskiemu i zarazem swojemu przyjacielowi, Szczepanowi Humbertowi. Prace ukończono w niecały rok i 1 stycznia 1799 roku zainaugurowano działalność teatru. Do klasycystycznego gmachu prowadziły wówczas dwa wejścia główne: jedno od ulicy Jagiellońskiej (dokładnie tam, gdzie znajduje się obecne wejście), a drugie od placu Szczepańskiego. Budynek nakryto łamanym dachem gontowym, a fasadę otynkowano na zielono. Teatr przypominał inne tego typu budowle w Londynie, Paryżu czy Wenecji, a najmocniej teatr wzniesiony z początkiem XIX wieku w Czeskich Budziejowicach. Przy dekoracji wnętrz budowniczy zainspirował się za to wiedeńskim Leopoldstädter Theater, zbudowanym w 1780 roku.

Wymuszony przez inwestora krótki czas budowy sprawił, że teatr nie nadawał się do użytku już w kilka lat po jego otwarciu, a w 1830 roku rząd Wolnego Miasta Krakowa postanowił nie odnawiać kontraktu z Kluszewskim. Wówczas to powstało kilka koncepcji na całkiem nowy teatr. Jedna z nich zakładała wzniesienie reprezentacyjnego gmachu przy placu Szczepańskim, co nie było wcale nową koncepcją. Już bowiem w latach 1816–1821 architekt Sebastian Sierakowski opracował projekty dla wolno stojącego gmachu teatralnego w miejscu spichlerza miejskiego przy krakowskim Rynku Głównym lub alternatywnie na placu Szczepańskim. Jednak pod koniec lat 30. XIX wieku klasycyzm ustępował już nowym prądom. Dlatego postanowiono zlecić nowe plany dwóm popularnym wówczas architektom Feliksowi Radwańskiemu i Feliksowi Księżarskiemu. Oba powstałe projekty były bardzo ciekawe, funkcjonalne i nowoczesne, ale koniec końców zakładały większe wydatki.

Dlatego, kiedy w 1841 roku Jacek Kluszewski umarł, miasto zdecydowało jednak wykupić budynek od spadkobierców właściciela, dokupić jeszcze jedną kamienicę od rodziny Uznańskich (w ciągu ulicy Jagiellońskiej) i zlecić nie budowę nowego gmachu, lecz kolejną przebudowę starego. Zadanie tym razem zlecono architektom Karolowi Kremerowi i Tomaszowi Majewskiemu. Powstał gmach w stylu historycznym, przypominający florencki pałac Medyceuszów z XV wieku. Tym samym architekci chcieli podkreślić rangę teatru – miał on być tym samym dla Krakowa, co siedziba Medyceuszów dla Florencji. Niewielkie nakłady finansowe ze strony miasta, a także naruszone już wcześniejszą przebudową mury kamienicy sprawiły jednak, że i ten nowy teatr bardzo szybko ulegał dewastacji. Nie spełniał też potrzeb nowoczesnego myślenia o gmachach użyteczności publicznej – klatki schodowe były zbyt ciasne i było ich zbyt mało. W razie pożaru groziły uwięzieniem publiczności. Zdecydowano więc wybudować zewnętrzne drewniane ganki, które miały pełnić rolę wyjść ewakuacyjnych. Zaprojektował je początkujący architekt Tadeusz Stryjeński. Przetrwały zresztą aż do 1893 roku, kiedy to przy placu Świętego Ducha otwarto całkiem nowy gmach Teatru Miejskiego (później Teatru im. Juliusza Słowackiego), kontynuującego idee Starego Teatru. Budynek przy placu Szczepańskim w 1893 roku został więc całkowicie zamknięty, rozebrano dawną scenę i balkony, zlicytowano wyposażenie. Od 1897 roku część pomieszczeń po teatrze służyła jako koszary wojsk austriackich, część zaś – w tym dawna sala redutowa teatru – jako siedziba krakowskiego Towarzystwa Muzycznego, które ostatecznie przejęło gmach po tym, jak żołnierze spowodowali pożar części wnętrz. Uprzątnięto je w 1900 roku i przerobiono między innymi na salę gimnastyczną.

Jednocześnie w 1897 roku zespół krakowskich architektów debatował nad dalszym przeznaczeniem budynku teatru. Przeważały koncepcje całkowitego wyburzenia starego gmachu i budowy nowego. I choć powstało wiele interesujących projektów, znów uchwalono przebudowę starego. Miał pomieścić salę koncertową i redutową na piętrze, pomieszczenia dla Konserwatorium Muzycznego, a także lokale sklepowe i handlowe na parterze. Prace zlecono Tadeuszowi Stryjeńskiemu i Franciszkowi Mączyńskiemu. Zadanie przebudowy starego budynku w taki sposób, by przydać mu nowych funkcji, przy jednoczesnym zachowaniu jego dawnych murów – nie było łatwe. Z powodu słabości konstrukcyjnej ścian architekci zdecydowali się na zastosowanie nowoczesnych wówczas stropów żelbetowych, by uniknąć powtórek z poprzednich remontów. Elewacji teatru nadali także nowy charakter – secesyjny, nawiązujący do już stojących przy placu Szczepańskim budowli Pałacu Sztuki i kawiarni Drobnerów (dziś już nieistniejącej). Zachowano większość starych otworów okiennych, architekci poszerzyli je jednak i nadali nowe kształty obramień. Dekorację fryzu na elewacji w postaci liści kasztana oraz płaskorzeźby przedstawiającej muzykę świecką i kościelną we wnętrzu, zlecili absolwentowi krakowskiej ASP, Józefowi Gardeckiemu. Zachowano też część dawnych elementów dekoracyjnych. Z kolei w projektowaniu detali dekoracyjnych dla wnętrz uczestniczył Ludwik Eugeniusz Dąbrowa wraz z innymi artystami skupionymi wokół towarzystwa Polska Sztuka Stosowana – Józefem Czajkowskim, Edwardem Trojanowskim, Józefem Wojtygą czy Jerzym Warchałowskim. Każdy z artystów, projektując meble, fryzy, boazerie i portale, miał skupić się na projekcie oddzielnej sali. Wnętrza oddano do użytku w 1906 roku.

Po przebudowie budynek Starego Teatru zmienił swoją funkcję i stał się ośrodkiem życia muzycznego, choć nie przestał też całkowicie być teatrem, działała tu między innymi Scena Kameralna Teatru Miejskiego. Główną salę – słynącą wówczas z tego, że podobno miała jedną z najlepszych akustyk w kraju – użytkowało Krakowskie Biuro Koncertowe wespół z Towarzystwem Muzycznym.
Na parterze od placu Szczepańskiego funkcjonowały lokale użytkowe: firma optyczna Alfreda Biasiona oraz sklep Elektrowni Miejskiej.

Do pierwotnej funkcji Stary Teatr wrócił niespodziewanie w czasie okupacji, kiedy kolaborujący z Niemcami Adam Święchło zapragnął otworzyć tu scenę dla polskiej publiczności. Przebudową zajęli się Bronisław Opaliński i Marcin Bukowski. Dekorację wnętrza i fasad pozostawiono niezmienioną, tak, że jak tylko zakończyła się wojna, scena teatralna Starego Teatru mogła otworzyć się na nowo dla kolejnych pokoleń publiczności.