Kościół pw. Świętego Krzyża w Krakowie
Parafię przy kościele św. Krzyża erygował biskup Fulko, zwany Pełką, który w latach 1186–1207 zarządzał diecezją krakowską. To czwarta pod względem wieku krakowska parafia. Do tej pory nie jest jednak znana forma pierwszego kościoła, który stał się centrum erygowanej parafii.
Po najeździe tatarskim w 1241 roku, podczas którego siedziba duchaków na Prądniku Białym uległa zniszczeniu, zostali oni osadzeni przez biskupa Prandotę w obrębie murów miejskich przy kościele św. Krzyża. Duchacy okazali się sprawnymi gospodarzami. Za ich staraniem zbudowano prezbiterium z wapienia polnego, który pozostał po przebudowie fortyfikacji miasta za panowania Władysława
Łokietka. Podczas rządów Kazimierza Wielkiego kościół został rozbudowany o ceglaną nawę na jednym filarze, który wspiera sklepienie typu dziewięciopolowego, piastowskiego.
Kościoły na jednym filarze klasyfikuje się jako świątynie dwunawowe. Jest to nie tyle skutek analizy przestrzennej czy logiki konstrukcyjnej budowli, lecz specyficznego ukształtowania komunikacji liturgicznej. W świątyniach trójnawowych – niezależnie czy o przekroju bazylikowym, czy halowym – nawa środkowa jest wejściem honorowym, przeznaczonym dla biskupa lub możnowładcy. Kościoły trójnawowe podkreślają hierarchiczne rozwarstwienie społeczeństwa.
Inaczej rzecz się ma w kościołach dwunawowych. Filary dzielące przestrzeń wymagają obejścia, a nawy są sobie równe – kościoły tego typu są manifestacją równości wszystkich ludzi względem Boga. Typ tych budowli znamionował architekturę franciszkańską, zwłaszcza w obszarze Awinionu, do którego podróżowali posłowie Kazimierza, miedzy innymi dla uzyskania warunków zdjęcia ekskomuniki z króla. Ta zasada wyjaśnia również przyczynę, dla której kościoły ekspiacyjne budowane przez Kazimierza są najczęściej świątyniami dwunawowymi. Król wyznał w ten sposób, że w pokucie jest równy ludowi.
Lecz kościół św. Krzyża, mimo że rozbudowywany w tym czasie z zastosowaniem znanego schematu, nie jest królewskim kościołem ekspiacyjnym. Znaczenie budowy świątyni dwunawowej w mieście królewskim można rozumieć dwojako: albo był to kościół ekspiacyjny innego fundatora, albo wyznanie równości mieszczańskiej wspólnoty parafialnej. Niezależnie od intencji teologia znaków pozostała niezmienna. Forma tego kościoła głosi: „Jesteśmy równi wobec krzyża”.
Kolejne rozbudowy kościoła – budowa wieży i trzech kaplic – świadczą o intensywnym życiu parafii i zwiększających się zapotrzebowaniach wiernych oraz zaangażowaniu religijnym mieszczan. Fundacje kaplic niejednokrotnie bowiem wiązały się z założeniem bractw lub stowarzyszeń świeckich.
Pożar kościoła w 1528 roku, który spowodował również zawalenie się dwustuletniego sklepienia prezbiterium, okazał się także pretekstem do reinterpretacji budowlanej świątyni. Parafia szybko znalazła środki na odbudowę oraz remont zniszczonego kościoła i już w 1533 roku celebrowano w niej uroczystości. Prezbiterium zostało przykryte nowym sklepieniem o późnogotyckiej strukturze sieciowej. W kluczach sklepienia umieszczono herby fundatorów odbudowy. Ciekawa jest w tym kontekście obecność pośród herbów duchaków, Królestwa Polskiego i Bonerów – herbu Sforzów. Oznacza to, że fundusze na odbudowę sklepienia uzyskano również od królowej. W ten sposób znak tej, której ponoć zawdzięczamy renesans, można znaleźć na czysto gotyckim sklepieniu.
Po odbudowie sklepienia zostały pokryte ornamentem. Listowie i zielone pędy wraz z całym bogactwem, które można wśród gałęzi znaleźć, jest elementem nowej interpretacji przestrzeni kościoła. Kolumnę wspierającą sklepienie nawy uzupełniono wówczas o koronę, czyniąc zeń drzewo na środku świątyni. Nie była to tylko miejska tęsknota za ogrodem ani czyste pragnienie oswojenia surowych żeber budowli. Na środku kościoła stanęło drzewo poznania dobrego i złego, a kościół, zgodnie z nadchodzącym nurtem trydenckiej teologii, stał się jak Eden. Naprzeciw drzewa, z którego Adam i Ewa skradli owoc, sprzeniewierzając daną sobie wolność, stoi drugie drzewo w ołtarzu prezbiterium – drzewo życia, na którym Chrystus odkupił winy prarodziców. W ten sposób związano w XVI wieku sacrum i profanum kościoła Świętego Krzyża, czyniąc z niego traktat teologiczny o Bożej miłości.
Opowieść o drzewie krzyża była w kościele w dobie baroku sukcesywnie poszerzana o kolejne przypisy, zarówno w formie ołtarzy, jak i stall z 1630 roku, z malowanymi zapleckami. Szesnastowieczny remont przyczynił się do stworzenia programu ikonograficznego, który – uzupełniany – był aktualny aż do XIX wieku.
Oświecenie przyniosło w roku 1783 kasatę zakonu. Zabudowania szpitala i klasztoru Duchaków wraz z kościołem św. Ducha stały jeszcze sto lat. Niemniej miasto nie miało ani pomysłu, ani funduszy na ich zagospodarowanie, popadały w ruinę i w 1886 roku je rozebrano. Wyposażenie kościoła klasztornego zostało wystawione na licytację. Część dóbr poduchackich trafiła do kościoła św. Krzyża, meblując wnętrze świątyni obiektami tyleż cennymi, co wyrwanymi z kontekstu. Przez przemieszanie wątków duchackich ze świętokrzyskimi zatarciu uległy ścieżki ikonograficzne, a wnętrze kościoła parafialnego od tamtej pory nabrało charakteru skarbca. Określa się w ten sposób szczególnie jedno z pomieszczeń kościoła, salę zbudowaną jeszcze w XVI wieku, którą później, w epoce poszukiwań rozwiązań komfortowych, dyskretnych i służących pobożności, przebudowano w emporę kościoła. W XVIII wieku w północnej ścianie prezbiterium przepruto wielkie okna i umieszczono drewniane futryny z kratownicami. Empora połączona została z zabudowaniami klasztoru i szpitala Duchaków przewiązką na poziomie pierwszego piętra, zatem służyła zakonnikom i ich gościom. Po kasacie zakonu pomieszczenie to stało się magazynem. Z czasem rzeczy zgromadzone w tym magazynie sprawiły, że stał się skarbcem.
Relacja z drugiego weekendu Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego. W niech 25–26 maja 2019 gościliśmy w Niedzicy, Kacwinie i na Przełęczy Snozka. W Krakowie zaprosiliśmy do zwiedzania Klasztoru Duchaczek, Kościoła pw. Św. Krzyża oraz Domu Arcybractwa Bożego Miłosierdzia i Banku Pobożnego.
Kościół pw. Świętego Krzyża w Krakowie
Bąkowski K., Kościół Ś. Krzyża w Krakowie, Kraków 1904.
Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, cz. I–III, red. Z. Kliś, Kraków 1997.
Tomkowicz S., Zabytki budownictwa miasta Krakowa, szpital Ś. Ducha, Kraków 1892.
Wachholz L., Szpitale krakowskie 1220–1920, Kraków 1921.
Wyspiański S., Dawna polichromia kościoła św. Krzyża w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 1898, 1, s. 90–101.
Kościół pw. Świętego Krzyża w Krakowie
Informacje praktyczne
Dostępność poza Dniami Dziedzictwa:
ograniczona dostępność
Dane teleadresowe:
adres: ul. św. Krzyża 23, Kraków
gmina: Kraków
powiat: Kraków
GPS: N 50° 3' 48"; E 19° 56' 36"
gospodarz: Parafia pw. Świętego Krzyża w Krakowie
www: http://www.krzyzkrakow.pl/
e-mail: [email protected]
telefon: 12 429 20 56
Obiekty w pobliżu:
- Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie: gmach główny
- Archiwum Państwowe w Krakowie
- Bazylika jezuicka pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie
- Budynek dawnego CK Starostwa w Krakowie
- Cerkiew prawosławna pw. Zaśnięcia NMP w Krakowie
- Dom Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie
- Dom Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie
- Instytut Jana Pawła II w Krakowie
- Kamienica Bujwidów w Krakowie
- Klasztor Duchaczek z kościołem pw. św. Tomasza w Krakowie
- Klub Garnizonowy w Krakowie
- Kościół pw. św. Marka Ewangelisty w Krakowie
- Kościół św. Marcina w Krakowie
- Pałac Larischa w Krakowie
- Pałac Pusłowskich w Krakowie
- Sala Józefa Mehoffera w „Domu pod Globusem” w Krakowie
- Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
- Stary Teatr – Konserwatorium Muzyczne w Krakowie
- Pałac i Piwnica pod Baranami w Krakowie
- Poczta Główna w Krakowie
- Kasa Oszczędności Miasta Krakowa