Dzielnica Nowa Huta, kojarząca się przede wszystkim z socjalistycznym miastem i ogromnym kombinatem, powstała na terenach, gdzie przez wieki istniały wioski, kościoły, pałace i dwory. Jedną z takich wsi są Kościelniki, przyłączone do miasta w 1973 r. jako osiedle Nowej Huty. Znajduje się tutaj XVIII-wieczny pałac otoczony rozległym parkiem oraz budynki (obecnie zrujnowane), które były pierwotnie częściami obronnego założenia o średniowiecznym rodowodzie: zameczek – później zaadaptowany na oficynę zachodnią, oficyna wschodnia oraz budynek bramny i kaplica.

PAŁAC W KOŚCIELNIKACH, fot. M. Klag (MIK, 2008) CC BY SA 3.0

Kościelniki w XV w. należały do Odrowążów, a od 1489 r. do biskupa włocławskiego Krzesława Kurozwęckiego. Od jego rodziny majątek zakupił na początku XVII w. wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski, który rozbudował istniejącą tu fortalicję. Niedługo potem sprzedał Kościelniki kapitule krakowskiej, od której wydzierżawił je w 1663 r. Władysław Morstin. Jego syn, Stefan, już jako właściciel majątku, zlecił w 1708 r. budowę pałacu. Pośrodku dawnego założenia obronnego wzniesiono według projektu Józefa Pioli barokową rezydencję. W 1773 r. Kościelniki zakupił Eliasz Wodzicki i przeprowadził przebudowę pałacu. Wodziccy zamieszkiwali w Kościelnikach do 1945 r. Zdewastowany pałac wraz z otoczeniem został odzyskany przez spadkobierców pod koniec lat 90. Obecnie należy do rodziny Nowina Konopków i jest odrestaurowywany.

Dzisiejszy wygląd pałacu jako barokowego budynku o wyrazistych ryzalitach pochodzi z początku XVIII w. oraz z czasów późniejszej, klasycystycznej przebudowy. Jest przykładem barokowego założenia nazywanego entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem): przed pałacem znajdował się dziedziniec flankowany oficynami i bosketami, a za pałacem geometryczny ogród. Klasycystyczna przebudowa dokonana na przełomie XVIII i XIX stulecia, według projektu Józefa Le Bruna, zmieniła wygląd pałacu, dyspozycję wnętrz oraz otoczenie. Od frontu dobudowano czterokolumnowy portyk i obniżono dach pałacu, wewnątrz przebudowano amfiladowy układ pomieszczeń i klatkę schodową, a geometryczne założenie ogrodowe przekształcono w swobodny park angielski.

W 1787 r. w pałacu przebywał król Stanisław August Poniatowski, odwiedzając swoją siostrę Izabelę, wdowę po Janie Klemensie Branickim, która rezydowała w Kościelnikach przez kilkanaście lat.