Najstarsze miasto Sądecczyzny jest położone na wzgórzu pomiędzy Dunajcem a Popradem, w miejscu skrzyżowania dawnej drogi węgierskiej i traktu Nowy Sącz – Nowy Targ. Sącz lokowany po raz pierwszy między 1268 a 1272 r. zaczął się szybko rozwijać, lecz niedługo potem jego istnieniu zagroził Nowy Sącz, założony nieopodal przez króla czeskiego Wacława II. Jednak miasto przetrwało, a kolejny przywilej lokacyjny nadał mu w 1358 r. Kazimierz Wielki. Stary Sącz od początku swego istnienia był ściśle związany z klasztorem Klarysek. Konwent zapewniał mu opiekę, rozwój gospodarczy i kulturalny.

ZABUDOWA MIASTA STARY SĄCZ, fot. M. Klag (MIK, 1999) CC BY SA 3.0

O niezwykłej wartości Starego Sącza decyduje zachowany w niezmienionej postaci, historyczny układ przestrzenny wraz z zabudową utrzymaną w tradycyjnej skali. Wykształcony w średniowieczu układ urbanistyczny opierał się na rynku i trzech kościołach: klarysek, franciszkanów i parafialnym. Ośrodkiem miasta jest zbliżony do kwadratu rynek, z ośmioma ulicami wybiegającymi z jego naroży. Do 1795 r. pośrodku rynku stał wspaniały ratusz, który spłonął w pożarze miasta.

Otaczająca rynek zabudowa to głównie parterowe, a rzadziej piętrowe domy z XIX i początku XX w. Niektóre z nich powtarzają starsze wzorce podcieniowych domostw (pierzeja południowa i północna). Przykładem mieszczańskiego, późnobarokowego domu o łamanym, gontowym dachu jest przyrynkowy budynek nazywany Domem na Dołkach. Od 1956 r. ma w nim siedzibę Muzeum Regionalne. Pochodzący z końca XVII w. dom został przebudowany po pożarze w 1795 r. W dwutraktowym wnętrzu zachowały się kolebkowe sklepienia oraz sień z oryginalną, XVII-wieczną posadzką z rzecznych otoczaków. Malowniczy wygląd rynku podkreślają rozłożyste lipy, zasadzone tutaj w 1877 r., oraz zachowane i pieczołowicie uzupełniane detale: bruki, oświetlenie i ogrodzenia.

Na południe od rynku wznosi się gotycka fara pw. św. Elżbiety, przebudowana w połowie XVII w. Po wschodniej stronie wzniesienia góruje nad miastem inkastelowany zespół klasztorny Klarysek, ufundowany wraz z klasztorem Franciszkanów przez św. Kingę pod koniec XIII w. Klasztor Franciszkanów uległ kasacie w 1782 r.; kościół i klasztor Klarysek jest obecnie jednym z najcenniejszych założeń klasztornych w Polsce. Zabudowania tegoż klasztoru powstały w 1. poł. XIV w.; rozbudowane na początku XVII w. mieszczą w swych wnętrzach prawdziwe skarby malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego minionych wieków.

Tekst: B. Sanocka (2008)