Łemkowszczyzna to obszar obejmujący po polskiej stronie tereny Beskidu Sądeckiego, Niskiego oraz zachodni skrawek Bieszczadów. O pochodzenie etniczne Łemków toczone są spory: uważa się ich za potomków osadników wołoskich z XIV-XVI w. lub za pierwszych osadników ruskich w Karpatach.

WIEŚ ŁEMKOWSKA BARTNE, fot. M. Klag (MIK, 2003) CC BY SA 3.0

Najtragiczniejszym momentem w ich dziejach była przeprowadzona w 1947 r. tzw. akcja Wisła, kiedy to przesiedlono na zachodnie i północne ziemie Polski kilkadziesiąt tysięcy Łemków, a dwa razy więcej zmuszono do wyjazdu do ówczesnego ZSRR. Po 1956 r. część mieszkańców powróciła. Podstawową dziedziną gospodarki Łemków było rolnictwo i hodowla, czasem produkcja mazi i dziegciu, wikliniarstwo lub obróbka kamienia.

Bartne to niewielka wieś w zachodniej części Beskidu Niskiego, położona u podnóża Kornutów i zamieszkała w większości przez Łemków. Osada powstała prawdopodobnie w XVI w., a jej założycielami – jak podają miejscowe przekazy – byli kamieniarze z Jasionki. W 1650 r. otrzymała lokację na prawie wołoskim. Jako wieś królewską starostwa bieckiego zakupił ją w 1789 r. starosta Wilhelm Siemieński.

Głównym zajęciem mieszkańców Bartnego było pasterstwo, jednak najbardziej zasłynęli oni z kamieniarstwa. O mieszkańcach wsi mawiano, że „każdy tutejszy Łemko jest kamieniarzem”. Wzmianki o tym rzemiośle pojawiają się w XVII w., a na przełomie XIX i XX w. Bartne stało się największym ośrodkiem kamieniarskim na Łemkowszczyźnie. Z tutejszych warsztatów pochodziła większość rzeźb przydrożnych i cmentarnych – głównie krzyży – znajdujących się w okolicznych wioskach. Oprócz rzeźb wyrabiano osełki, żarna i kamienie młyńskie. Piaskowiec na rzeźby wydobywano z Kornut, a na wyroby użytkowe – z Magurycza.

W Bartnem znajdują się dwie cerkwie, obie pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana. Drewnianą świątynię greckokatolicką o ścianach i dachu pokrytych gontem zbudowano w 1842 r. W trójdzielnym wnętrzu dominuje XVIII-wieczny ikonostas. Część ikon pochodzi z okolicznych cerkwi, z czego aż dziewiętnaście z sąsiednich Bodaków. Obecnie cerkiew jest filią Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Obok niej, na wzniesieniu, znajduje się cmentarz z kamiennymi krzyżami, będącymi dziełem rąk łemkowskich kamieniarzy. Druga cerkiew, prawosławna, pochodzi z lat 1928-1930 i jest jedną z dwóch (obok tej w Bodakach), które zbudowano po schizmie tylawskiej, a które ocalały i wciąż są użytkowane.

Tekst: B. Sanocka (2008)