Miejscowość Bejsce jest położona na północny wschód od Krakowa, w niewielkiej odległości od drogi prowadzącej do Sandomierza. Parafia w Bejscach wzmiankowana jest w dokumentach w latach 1325-1327, lecz jej początki sięgają zapewne XI w. Wcześniejszy kościół był prawdopodobnie budowlą drewnianą. Obecny, gotycki, powstał ok. połowy XIV w. jako fundacja rodziny Firlejów. Bejsce należały do tego rodu od początku XIV w. do lat 70. XVII. Następnie poprzez małżeństwo Firlejówny trafiły w ręce Potockich; później dziedzicami Bejsc był ród Badenich, a ostatnimi właścicielami – Byszewscy.

KAPLICA FIRLEJÓW PRZY KOŚCIELE PARAFIALNYM PW. ŚW. MIKOŁAJA W BEJSCACH, fot. M. Klag (MIK, 2007) CC BY SA 3.0

Kościół pw. św. Mikołaja jest jednonawową budowlą ceglaną, opiętą z zewnątrz przyporami i nakrytą wysokim, dwuspadowym dachem. Wnętrze XIV-wiecznego prezbiterium zdobi figuralna dekoracja malarska (1370-1380), a nakrywa je gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe. Skromnie zdobiona nawa ma XIX-wieczne sklepienie. Do jej południowej ściany przylega kaplica otwarta do nawy półkolistą arkadą. Nosi ona wezwanie Najświętszej Marii Panny, lecz ze względu na rolę, jaką pełni – kaplicy grobowej rodu Firlejów – nazywana jest Firlejowską. Ufundował ją wojewoda krakowski Mikołaj Firlej, dyplomata i poseł na dworze Stefana Batorego, a później Zygmunta III Wazy. Autorem kaplicy jest prawdopodobnie Tomasz Nikiel z Pińczowa. Wzniesiona w latach 1594-1601 budowla jest jednym z najwybitniejszych osiągnięć architektury manieryzmu.

Kaplica Firlejowska została zbudowana na planie kwadratu i nakryta kopułą z latarnią. Ten wyraźnie wyodrębniający się w architekturze typ kaplic kopułowych o przeznaczeniu mauzoleum rodowego wywodzi się od wawelskiej kaplicy Zygmuntowskiej. Z zewnątrz kaplica jest niezwykle oszczędnie dekorowana; jedynie na latarni kopuły można dostrzec nagromadzenie detali rzeźbiarskich. We wnętrzu proste i skromne podziały architektoniczne ścian kontrastują z bogato rzeźbionym kamiennym ołtarzem oraz nagrobkiem Mikołaja Firleja, przedstawionego tu w pełnej zbroi, i jego pierwszej żony, Elżbiety z Ligęzów. Postacie zmarłych klęczą, adorując krzyż znajdujący się pośrodku nich. Na architektonicznej obudowie nagrobka kłębią się plastycznie przedstawione fantastyczne stwory: skrzydlate smoki, węże i roślinno-zwierzęce hybrydy.

Tekst: B. Sanocka (2008)