Najstarsza wzmianka o Racławicach koło Olkusza pochodzi z 1325 roku. Od średniowiecza do rozbiorów wieś należała do województwa krakowskiego. Od 1795 roku Racławice przez kilka lat leżały w obrębie Galicji Zachodniej, po 1815 roku weszły w skład tzw. Kongresówki. Tuż obok wsi przebiegała granica z zaborem austriackim, a w pobliskich Paczółtowicach znajdował się austro-węgierski punkt graniczny. Linię demarkacyjną wyznaczały równolegle usypane kopce ziemne. Częste patrole granicy przez żołnierzy obu armii nie pozwalały na swobodne kontakty ludności z sąsiednich miejscowości, wymagały one uzyskania pozwoleń i przepustek.

Kościół pw. Narodzenia NMP w Racławicach, fot. J. Kozina. Ze zbiorów K. Tomczyka ©

Najcenniejszym zabytkiem wsi jest drewniany kościół pw. Narodzenia NMP, zbudowany w 1516 roku. Pozostałością wcześniejszej świątyni, która stała prawdopodobnie na miejscu obecnego kościoła, jest wieża – przyległa do korpusu budowli. Na podstawie specjalistycznych badań dendrologicznych oszacowano, że drewno użyte do jej budowy pochodzi z końca XIV wieku.

We wnętrzu zachowały się późnogotyckie detale z czasu budowy świątyni – obramowania drzwi, okien. Ołtarz główny ufundowany został w połowie XVIII wieku przez ówczesnego proboszcza, ks. Jakuba Kosseckiego. Znajduje się w nim obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pochodzący z połowy XVII wieku. Kolejne trzy ołtarze boczne, ufundowane w 1703 roku przez ks. Andrzeja Strzałkowskiego, poświęcone są Ukrzyżowanemu Chrystusowi (na ścianie północnej), św. Andrzejowi oraz św. Piotrowi.

Niektóre z najcenniejszych elementów zabytkowego wyposażenia pochodzą prawdopodobnie jeszcze z poprzedniej świątyni. Wśród nich są rzeźba św. biskupa (obecnie w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Maius) i figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem (dziś w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie). Na uwagę zasługują też znajdujące się w racławickim kościele skrzydła tryptyku pochodzącego z 1473 roku, ufundowanego przez Jana Żaka z Zawady. Jego poszczególne sceny przedstawiają cztery dziewice (św. Katarzynę, św. Małgorzatę, św. Barbarę i św. Dorotę) oraz Zwiastowanie. Inne dawne elementy wyposażenia świątyni to kolejny tryptyk (św. Rodziny Marii z I połowy XVI wieku) i obraz św. Jana Jałmużnika (będący kiedyś częścią zwieńczenia nastawy ołtarzowej). Oba pochodzą z racławickiego kościoła, a przechowywane są w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie.

Wnętrze świątyni pokryte jest polichromią z I połowy XVII wieku. Wśród barwnych przedstawień znajdziemy sceny z życia i męki Chrystusa, malowidła poświęcone Matce Boskiej, postaci ewangelistów i świętych. Z czasów budowy kościoła pochodzi Grupa Ukrzyżowania, eksponowana na belce tęczowej.